Znak wodny (inaczej filigran) to jasny obszar na arkuszu, najczęściej obrazek lub napis, który tylko wtedy jest widoczny, gdy się patrzy pod światło. Chodzi przy tym o odcisk wzoru umieszczonego na sicie. Prowadzi to do zmniejszenia grubości papieru, co jest widoczne jako jasna linia.

Pierwotne znaczenie znaku wodnego nie jest znane. Jedna z wielu teorii mówi, że służył on przypuszczalnie do oznaczania form dla nieznających pisma papierników. Znaki wodne miały w średniowieczu wielostronne znaczenie: służyły do rozpoznawania poszczególnych papierni, były również znakiem formy i znakiem cechowym. Pierwszy udowodniony znak wodny pochodzi z Bolonii z roku 1282. Jeszcze dzisiaj używa się znaków wodnych na ekskluzywnych papierach do pisania i jako zabezpieczenie w banknotach, akcjach i paszportach.

Znaki wodne prawdziwe

Są dwa rodzaje tych znaków:

Liniowe składają się z cienkich linii, może to być np: monogram, herb, mały symbol. Wzór będący lustrzanym odbiciem oryginału robiono z cienkiego nierdzewnego drutu przyszytego do sita metalową nicią. W tych miejscach osadzało się mniej włókien i te minimalnie cieńsze miejsca na papierze tworzyły znak wodny.

Światłocieniowe są znacznie trudniejsze do przygotowania. Najpierw trzeba wyrzeźbić motyw na płytce wosku oświetlonej od tyłu. Miejsca odpowiadające powierzchniom, liniom, częściom oświetlonym i ciemnym rzeźbi się na różną głębokość. Z tego woskowego reliefu wykonuje się odlew a z niego znowu przez galwanizację relief negatywowy i pozytywowy z brązu. Między oba te reliefy wkłada się drobną siatkę miedzianą. Przez silne zgniecenie wzór przenosi się na siatkę, którą następnie przyszywa się do sita czerpalnego. Podczas czerpania papieru na wypukłych miejscach osadza się mniej włókien, a na wklęsłych za to więcej.






Wynalezienie maszyny papierniczej wymagało nowej techniki nanoszenia znaku wodnego na bardzo długą wstęgę papieru. W roku 1827 T.G. Marshall wynalazł w Londynie walec do znaków wodnych (tzw. eguter). Znak wodny jest robiony w części sitowej maszyny papierniczej za pomocą egutera pokrytego metalowym sitem. Napis lub obrazek jest przylutowany do sita egutera lub sito jest odpowiednio wytłoczone. W wyniku tego tworzą się na papierze cieńsze miejsca. Przez odpowiedni kształt egutera można osiągnąć takie efekty jak przy czerpaniu papieru formą żebrowaną.

Fałszywy znak wodny

Ponieważ przygotowanie egutera jest bardzo pracochłonne i drogie znaleziono korzystniejszą alternatywę w postaci techniki molette. Chodzi jednak przy tym o zgniecenie mokrej wstęgi papieru, już po tym jak opuściła ona sito. Z pomocą gumowych pierścieni, na których - jak na pieczątce - przedstawiony jest jakiś obrazek, są wytłaczane na papierze znaki. Te znaki daje się usunąć przez zwilżenie.

Dalsze fałszywe znaki wodne powstają poza maszyną papierniczą przez nadruk bezbarwnym lakierem, specjalnymi chemikaliami lub przez wytłaczanie powierzchniowe.